Artykuł ma naturę otwartą, czyli możliwe jest że będzie jeszcze aktualizowany/uzupełniany (poinformuję o tym na łamach wątku). Oczywiście jestem otwarty na wszelkie sugestie i komentarze, a zarazem namawiam was do napisania własnych artykułów, żebyśmy mogli się powymieniać wiedzą i doświadczeniem
Niewykluczone że artykuł ten stanie się początkiem całej serii artykułów przedstawiających i wyjaśniających różne aspekty posiadania, używania i utrzymywania naszego gramofonu (a zarazem naszych płyt winylowych) w jak najlepszym stanie.
A więc... do rzeczy
Każdy gramofon składa się z obudowy, silnika, talerza z szpindlem, kabli sygnałowych, ramienia i wkładki z igłą. Gramofony mogą także posiadać wiele dodatkowych, przydatnych mechanizmów i funkcji kontrolnych. Rozróżniamy różne metody obsługi gramofonu. Podzespoły gramofonowe także wymagają opieki, a niekiedy nawet wymiany.
1. Podstawowe typy gramofonów
Typy gramofonów dzieli się przede wszystkim na sposoby w jakich gramofon może być używany przez posiadacza.
a) Manualny
W manualnym gramofonie, wszystkie czynności związane z odtwarzaniem muszą zostać dokonane ręcznie przez użytkownika. W większości przypadków przy manualnym gramofonie znajdujemy jedynie najpotrzebniejsze przyciski/przełączniki, czyli między innymi tzw. "cue" (czyt. kju, coś jak Q z angielska; kontrola ramienia, używa się go do podnoszenia bądź opuszczania ramienia) i kontrola prędkości obrotowej talerza. Większość manualnych gramofonów używa się następująco:
W celu odtworzenia płyty, trzeba podnieść ramię za pomocą cue, ręcznie przesunąć ramię tak by igła znalazła się nad żądanym miejscem na płycie od którego pragniemy zacząć odtwarzanie, a następnie opuszczenie ramienia za pomocą cue. Silnik gramofonu powinien się włączyć (innymi słowy: talerz zaczyna się obracać) w chwili gdy ramię znajdzie się nad talerzem.
Jeśli chcemy zatrzymać odtwarzanie, podnosimy ramię, przesuwamy je z powrotem na stopkę ramienia i opuszczamy. Silnik powinien się wyłączyć w momencie gdy ramię opuści przestrzeń nad talerzem.
Dodatkowo, gdy odtwarzanie strony płyty dobiegnie końca, musimy ręcznie zatrzymać odtwarzanie, tj. opisano powyżej. Jeśli tego nie zrobimy to silnik dalej będzie obracał talerz i igła zostanie na pustym segmencie końca rowka płyty.
Niektóre starsze gramofony manualne mogą mieć przyciski start/stop w celu uruchamiania lub zatrzymywania silnika gramofonu. Takie gramofony nie załączają ani nie wyłączają samoczynnie silnika w zależności od pozycji ramienia.
Większość współczesnych i drogich "audiofilskich" gramofonów to gramofony manualne.
b) Półautomatyczny
Gramofony półautomatyczne działają podobnie jak manualne, z jedną różnicą. Gramofony te posiadają wbudowany automatyczny mechanizm, który umożliwia im realizację jednej z poniższych czynności w momencie gdy kończy się odtwarzanie strony płyty:
- wyłącza silnik,
- podnosi ramię nad końcem płyty, a następnie wyłącza silnik,
- podnosi ramię, automatycznie przenosi je z powrotem na stopkę, opuszcza ramię, a następnie wyłącza silnik.
Dwie pierwsze wariację funkcji automatycznego stopu można spotkać głównie w starszych (lata '60te i wcześniej) gramofonach półautomatycznych. Większość nowszych modeli wykorzystuje ostatni, pełny cykl funkcji stopu, znany też jako auto-return.
Niektóre gramofony półautomatyczne mają także przycisk stopu, który pozwalam nam ręcznie uruchomić funkcję auto-return w trakcie odtwarzania płyty.
Większość gramofonów jakie znajdziecie to gramofony półautomatyczne.
c) Automatyczny
Gramofony automatyczne pracują jak półautomatyczne z funkcją auto-return, z tym że potrafią także automatycznie zacząć odtwarzanie płyty.
Przy takich gramofonach zawsze znajdziemy przyciski startu i stopu (czasami obydwie funkcje mogą być realizowane przez jeden wspólny przycisk). Przycisk stopu działa w taki sam sposób jak przy gramofonie półautomatycznym. Przycisk startu zaś uruchamia mechanizm automatycznego startu, który działa następująco: uruchamia silnik, podnosi ramię, przenosi je automatycznie nad początek płyty, a następnie opuszcza ramię, po czym rozpoczyna się odtwarzanie.
Wczesne gramofony automatyczne miały mechanizm auto-startu połączony z kontrolą prędkości obrotowej talerza. Było to tak zrobione, ponieważ wtedy 12-calowe płyty długogrające były odtwarzane tylko przy ustawieniu 33 obrotów na minutę (rpm, od "rotation per minute"), a 7-calowe single tylko przy prędkości 45 obrotów na minutę. Ze względu na tą ścisłą relację między wielkością płyty, a prędkością odtwarzania, mechanizm auto-startu był ustawiany tak, że zależnie od ustawionej prędkości obrotowej, przesuwał ramię nad odpowiedni początek płyty 7- lub 12-calowej.
Później, firmy fonograficzne zaczęły wydawać tzw. "Maxi single" (płyty 12-calowe odtwarzane przy prędkości 45 rpm), EPki (płyty 10-calowe) i 7-calowe single odtwarzane przy prędkości 33 rpm.
Dla firm produkujących gramofony stało się oczywiste, że łączenie mechanizmu auto-startu z kontrolą prędkości obrotowej talerza nie miało już zbytnio sensu, tak więc zaczęto wprowadzać kontrolę rozmiaru płyty tuż obok kontroli prędkości obrotowej, dzięki którym można było ustawić rozmiar odtwarzanej płyty, tak aby mechanizm auto-startu wiedział w którym miejscu znajduje się właściwy początek płyty.
Przy większości gramofonów automatycznych, przycisk startu może służyć także do automatycznego przerwania i rozpoczęcia odtwarzania od początku płyty.
Gramofony automatyczne mogą także mieć funkcję automatycznego powtarzania (tzw. auto-repeat). Działa to w ten sposób, że po załączeniu się mechanizmu auto-return, samoczynnie uruchamia się mechanizm auto-startu, dzięki czemu strona płyty może być odtwarzana w sposób ciągły, bez przerwy. W takim przypadku, choćby wciśnięcie przycisku stopu albo nawet próba ręcznego zatrzymania odtwarzania nic nie pomoże. Trzeba pierw wyłączyć funkcję automatycznego powtarzania aby gramofon pozwolił się zatrzymać i wyłączyć. Niektóre marki gramofonowe, tj. Technics, wykorzystywały bardziej wyszukane mechanizmy auto-repeat w niektórych swoich gramofonach automatycznych, przy których to można było ustawić konkretną ilość powtórzeń (maksymalnie do 5 lub 6) albo ustawić tradycyjną, ciągłą pętlę odtwarzania.
2. Inne typy gramofonów
Istnieje również wiele innych, bardziej egzotycznych typów gramofonów. Te o których warto wspomnieć to:
a) Gramofony tangencjalne/liniowe
Takie gramofony są automatyczne i w większości przypadków sterowane mikroprocesorem. Ramię gramofonu nie jest ustawione pod kątem tak jak w zwykłych gramofonach. Jest to ramię proste z ruchomą bazą, usytuowaną na tyłach gramofonu, mającą swój własny silnik. Działa to w ten sposób, że ramię wraz ze swoją bazą porusza się wzdłuż płyty w sposób liniowy, tak samo jak w procesie nacinania tzw. płyty matki w tłoczni płyt (niektórzy twierdzą, że płyty brzmią lepiej właśnie dzięki temu sposobowi odtwarzania).
Gramofony tangencjalne obsługujemy tak jak zwykłe gramofony automatyczne, z tą różnicą że nie można ręcznie przesuwać ramienia. Robi się to za pomocą specjalnych przycisków, które sterują pozycją ramienia (używa się ich do przesuwania ramienia w lewo lub w prawo nad płytą). Z oczywistych względów, gramofon blokuje te przyciski gdy ramię jest opuszczone.
b) Gramofony programowalne
To bardzo rzadkie i drogie urządzenia z lat '80tych. Jako rozbudowane gramofony automatyczne, posiadały specjalne ramię i wkładkę, która była wyposażona w mały laser. Promień lasera był wykorzystywany przez gramofon w celu sprawdzenia ile ścieżek znajduje się na stronie płyty i gdzie znajdują się przerwy między nimi, a także w celu określenia aktualnej pozycji igły w trakcie odtwarzania.
Dzięki tej funkcjonalności, gramofon taki można używać niczym odtwarzacz płyt CD, wybierając numer ścieżki od której gramofon powinien zacząć odtwarzanie, a nawet zaprogramować sekwencję ścieżek wg której gramofon ma odtwarzać.
c) Zmieniarki płyt
Te gramofony działały podobnie do starych "szaf grających". Były to specjalne gramofony automatyczne, wyposażone w długi szpindel na którym można umieścić do 4, 5, a czasem i 6 płyt. Następnie gramofon odtwarza je po kolei (oczywiście tylko te strony płyt, które były skierowane ku górze), po czym wyłącza się.
Większość zmieniarek można także wykorzystywać jak tradycyjne gramofony na jedną płytę.
3. Napędy gramofonów
Są 3 powszechne rodzaje napędów gramofonowych. Każdy z nich wykorzystuje pewien mechanizm regulujący prędkość obrotową w celu utrzymywania tak stałej prędkości jak to tylko możliwe.
a) Paskowy
Najbardziej podstawowy napęd gramofonowy. Wykorzystuje wolnoobrotowy silnik z krążkiem. Gumowy pasek łączy krążek silnika z zewnętrzną lub wewnętrzną obręczą dolnej części talerza. W ten oto sposób moment obrotowy silnika jest przenoszony na talerz.
Zaletą takiego napędu jest cicha praca i to że praca silnika teoretycznie nie ma żadnego akustycznego wpływu na sygnał wyjściowy gramofonu.
Główną wadą jest to że gumowy pasek zużywa się wskutek upływu czasu (albo dość stresującego użytkowania) i musi co jakiś czas być wymieniany na nowy.
Większość współczesnych "audiofilskich" gramofonów wykorzystuje napęd paskowy.
b) Kółkowy
Ten rodzaj napędu można zazwyczaj spotkać w zmieniarkach, małych gramofonach przenośnych i starszych gramofonach z niższej półki, ale był również wykorzystywany w niektórych high-endowych konstrukcjach takich firm jak choćby Lenco, Dual czy też Garrard. Wykorzystuje szybkoobrotowy silnik ze stopniowanym krążkiem. Tak zwane kółko (idler-wheel) styka się z wewnętrzną obręczą dolnej części talerza i krążkiem silnika, wprowadzając talerz w ruch.
c) Bezpośredni (direct-drive)
Najbardziej zaawansowany rodzaj napędu, wynaleziony przez firmę Technics. Wykorzystuje sterowany elektronicznie silnik, umieszczony bezpośrednio pod talerzem, wprowadzając w ruch oś, na której osadzony jest talerz.
Główną zaletą tego rodzaju napędu jest jego relatywna bezawaryjność i to że nie posiada żadnych części, które trzeba by z czasem wymieniać. Gwarantuje także precyzyjne i stabilne obroty talerza.
Największą wadą przy użytkowaniu tego napędu jest to, że jeśli został kiepsko/tanio zaprojektowany, silnik może mieć dość wyraźny wpływ akustyczny na sygnał wyjściowy gramofonu.
W latach '80tych, rynek został zalany tanimi, japońskimi gramofonami z napędem bezpośrednim, których cechowały tanie podzespoły i kiepska konstrukcja. Między innymi z tego względu, spora grupa entuzjastów audio (nawet dzisiaj) naznaczyła napęd bezpośredni jako zawsze gorszy od napędów paskowych, a czasami i nawet kółkowych. Nie jest to zupełnie prawda, gdyż solidnie zaprojektowany i wykonany gramofon z napędem bezpośrednim (np. Dual 701/721 czy też jakiś topowy Technics, tj. legendarna seria 12x0) może przebić pod względem jakości większość innych gramofonów.
Każdy szanujący się DJ używa napędu bezpośredniego.
...i to by było na tyle, póki co
u mnie się "ściąga"
